Küçücük bir tohumdan kocaman bir ağaca kadar büyüyebilen bitkiler, büyüdükçe olgunlaşır ve gelişir. Peki diğer canlılar gibi yaşlanma süreçleri var mıdır? Siz hiç yaşlanmış bir bitki gördünüz mü? Dahası yaşlılıktan ölen bir bitki duydunuz mu? Hep beraber bitkilerin yaşam döngülerine bir göz atalım.
Tüm canlılarda olduğu gibi bitkilerde de belirli bir yaşam döngüsü vardır. Diğer organizmalar gibi onlarda gelişimleri ilerledikçe yaşlanır. Ancak türüne bağlı olarak bitkilerin yaşam süreleri birkaç günden yüzlerce, hatta bazı durumlarda binlerce yıla kadar değişebilir.
Çiçekli bitkilerin yaşam döngüsü genellikle beş aşamadan oluşur.
Bitkiler ne kadar iyi bakılırsa bakılsın ya da genetik olarak uzun yaşamaya ne kadar yatkın olursa olsun, tüm bitkiler senesens olarak bilinen yaşlanma süreci yüzünden bir noktada yok olurlar. Senesens, yaşa bağlı olarak hücre, doku, organ ve organizma düzeyinde ölümle ya da yaşam döngüsünün sona ermesiyle sonuçlanan bitki gelişimindeki son evredir.
Yaşlanma, bitkide yaşın ilerlemesiyle birlikte yıpranma olaylarını ifade eder. Bitkilerdeki yaşlanma, hayvanlardaki yaşlanmadan daha karmaşık bir olaydır. Bitkilerde yaşlanma kısmen ya da tamamen olarak ikiye ayrılmaktadır. Kısmi yaşlanma; yapraklar, gövde, meyve ve çiçekler gibi çeşitli bitki organlarının bozulması ya da ölümü şeklindeki yaşlanmadır. Tam yaşlanma ise, tohumları hariç bütün bir bitkinin yaşlanması ve ölümüdür.
Kısmi yaşlanma dediğimizde en yaygın olanı mevsimsel olarak tekrarlayan yaprak dökümüyle sonuçlanan yaprak ölümüdür. Tam yaşlanma ise birçok olayın gerçekleşmesi sonucu, bitkinin yaşlanarak yavaş yavaş ölüme gitmesidir. Etki eden olaylar, telomer kaybı, genetik etkiler, proteostaz gibi önemli enzimlerin kaybı, hücreler arası etkileşimdeki değişiklikler, otofaji (hücrenin kendi kendini programlı öldürmesi) düzensizliği ve epigenetik değişikliklerdir.
Yaprak yaşlanması mevsimsel olarak gerçekleşir. Yaprak döken türlerde uyku halinden önce yapraklar düşer. Yaşlanma sırasında, yaşlı yapraklar yaşlanır ve besin maddeleri bitkinin daha genç, büyümekte olan kısımlarına taşınır. Yaprak yaşlanmasını çeşitli faktörler etkileyebilir. Bitki hormonları yaşlanmayı teşvik edebilir veya engelleyebilir. Hormonlar, vücuttan aldıkları sinyaller ile ilgili bölgeye giderek düzenleme yapan haberci bileşiklerdir. Bu hormonların dengesi, mevsimsel ve çevresel şartlar ile şekillenir.
Bitkilerde gün uzunluğu, su temini veya stresli büyüme koşullarının algılanması gibi çevresel sinyallerin takibi farklı hormonlar ile takip edilir. Bu nedenle, bitki hormonları ile ne zaman çimleneceği ne zaman çiçek açacağı veya ayrıca yaşlanmanın ne zaman başlayacağı gibi önemli gelişimsel durumlar kontrol edilir.
Bazı bitki hormonları yaşlanmayı teşvik eder, diğerleri ise buna karşı koyar:
Yaprak Yaşlanmasını Nasıl Anlarız?
Bitkinin yaşlanma aşamasında olduğunu fiziksel olarak anlayabiliriz. Yaşlanmanın en belirgin özelliklerinden biri ise yaprakların sararması ile tanımlanan kloroplastların parçalanmasıdır. Kloroplast, bitkilerde yeşil rengin oluşmasını sağlayan klorofil bileşenini içeren ve fotosentezin olduğu organeldir. Kloroplastlar, membranlar ve proteinler gibi fotosentetik maddeleri içerir. Kloroplastlar ayrıca kendine ait DNA’sı vardır. Proteinler, lipitler ve nükleik asitler, özel enzimler tarafından daha küçük moleküllere parçalanır ve diğer bitki dokularının büyümesini desteklemek için bitki tarafından başka kısımlara aktarılır.
Düşük sıcaklıklar ve sonbaharda günlerin kısalması, yaprak döken ağaçlarda ve çalılarda yaprak dökülmesini tetikler. Düşmeden önce, yaşlanan yapraklar klorofil üretmeyi bırakır ve bunların nişasta, azot, karbon gibi yararlı maddeleri depolanmak üzere gövdelere taşınır. Daha sonra oksin, sitokin ve gibberellin üretimi azaltıp, etilen ve absisik asit üretimi arttıkça yaprak sapının tabanında mantarsı yapı oluşur ve ayrılma meydana gelir.
Bitkilerde Tam Yaşlanma Nedir?
Bitkide, tüm organizmanın yaşlanması sadece gelişimin en son aşamasında gerçekleşir. Yıllık ve iki yıllık bitkilerde ve ayrıca Agave americana gibi bazı çok yıllık bitkilerde, tüm bitkinin yaşlanması aynı anda veya ilk çiçeklenmeden hemen sonra gerçekleşir. Çok yıllık bitkilerde tüm bitkinin yaşlanmasını gözlemlemek zordur, ancak bu yaşlanmaya ölüme yol açan çevresel stresler neden olur. Genel olarak, uzun yaşayan bitkiler, hayvanlardan farklı olarak yavaş büyüme yeteneğine sahip organizmalardır ve meristemlerini kalıcı olarak aktif tutma kapasiteleri, uzun ömürlü olmalarının "sırrından" biridir.
Yaşlanmada en çok karşılaşılan nedenlerden biri genetik kararsızlıktır. Genetik kararsızlıklar, canlı vücudunda karmaşıklığa sebep olarak birçok hastalığa sebep olur. Bitki genomunda genel olarak abiyotik (fiziksel ve kimyasal ajanlar) veya biyotik (patojenler gibi canlı organizmalar) değişiklikler buna neden olabilir. İyonlaştırıcı ve UV radyasyonu, çeşitli kimyasallar, ışık yoğunluğundaki değişiklikler gibi birçok farklı abiyotik faktörün, bitki genomunu kararsızlaştırdığı gösterilmiştir. Bitkiler, çeşitli fiziksel ve kimyasal faktörlere maruz kalmanın yanı sıra, bitki genomunu kararsızlaştıran bakteriler, virüsler, mantarlar ve böcekler dahil olmak üzere çeşitli biyotik streslere sürekli olarak maruz kalmaktadır.
Yaşlanma üzerine yapılan çalışmalarda, hormonların yaşlanmayı kontrol eden en önemli düzenleyicilerden biri olduğunu kanıtlamıştır. Yapraklardaki yaşlanma gibi diğer organlarda da yaşlanmanın düzenlenmesindeki rolü doğrulanmıştır. Bazı hormonlar (etilen, jasmonik asit, absisik asit) yaşlanmaya katkıda bulunurken, diğerleri (sitokininler, oksinler) onu baskılayabilir.
Bir bitkinin ömrü iki faktöre bağlıdır. 1. faktör bitkinin miras aldığı genetik büyüme potansiyeli, 2. faktör ise uygun çevresel koşullara sahip olmasıdır. Bu faktörler arasında toprak, su, hava durumu, hastalıklara neden olan mikroplar ve otçullar yer alır. Hastalığa duyarlılık, değişen çevre koşulları, kuraklık, soğuk ve besin rekabeti bir bitkinin hayatta kalmasını belirleyen faktörlerden bazılarıdır.
Bir Bitkinin Yaşlılıktan Öldüğü Nasıl Anlaşılır?
Bir bitkinin ölümünün arkasında birçok neden vardır. Çoğu zaman bitkinizin yaşlılıktan mı yoksa başka faktörlerden mi öldüğünü anlamak zordur. Sebebin yaşlılık olup olmadığını şu şekilde öğrenebilirsiniz:
Kontrol etmeniz gereken ilk şey bitkinin yapraklarıdır. Yaprakların kuruyup kurumadığına bakın. Düşen yapraklara, renk değiştiren yapraklara, lekeli yapraklara dikkat edin. Bu koşullar, ihtiyaç duyduğu beslenmeden mahrum kaldığının bir işareti olabilir.
Kontrol edilecek ikinci şey tesisidir. Yaprakların iyi olduğunu görürseniz, köklerin bir şey gösterip göstermediğini görmek için ilerleyin. Kuru kökleri veya yumuşak olanları kontrol edin. Ayrıca bitkinin yakınında herhangi bir yerde mantar yetişip yetişmediğini kontrol edin. Mantarlar bitkide çok fazla nemin işareti olabilir ve bu da bitkiler için sağlıksızdır.
Kontrol etmeniz gereken son şey genel olarak bitkinin ömrüdür. İlk iki adımı geçerse bitkinizin artık büyüme ve iyileşme yeteneği yok demektir.
Bitkilerin Ne Kadar Ömrü Vardır?
Bitkilerin yaşama koşulları, yaşam süreleri için önemlidir. Ev bitkilerinde bu süre ise bitkinin bakımı ile ilgilenen kişiye bağlıdır. Kendini bitkilerinin büyümesine adamış birçok kişi, çok yıllık bitkileri seçiyor, çünkü onların mümkün olduğu kadar büyümelerini istiyorlar. Ev bitkileri tamamen sizin sorumluluğunuzdadır. Doğru bakımla ev bitkileri büyüyüp onlarca yıl yaşayabilir. Uzun ömürlü ev bitkilerinden biri de Bonsai ağacıdır. Yaklaşık 15-20 sene yaşarlar. Diğer bir bitki ise Agave bitkisidir. 60-70 yılda bir çiçek açan bitki, 80-100 arası yaşayabilmektedir.
Ağaçlar arasındaki ünlü örnekler, Jurupa Dağları'nda (ABD) bulunan ve yaklaşık tahmini yaşı 15.600 yıl olan Palmer meşesi (Quercus palmeri Engelm.), Wasatch Dağları'nda (ABD) yaklaşık 10.000 yıllık yaş tahmini ile kavak (Populus tremuloides) olduğu tahmin edilmektedir.
Hepimiz tüm bitkilerin yaşlılık veya başka nedenlerden dolayı bir gün ölmesi gerektiğini biliyoruz. Ancak onlara en uygun koşulları sağlarsak olabildiğince sağlıklı kalabilirler. Ev bitkinize uygun şekilde bakım yaparsanız, onlarca yıl ve nesiller boyunca yaşayacak şekilde büyüyecektir. Tek yapmanız gereken onu ihtiyaç duyduğu koşullarla beslemek ve sevgi vermektir. Ev bitkilerinin ömrü daha çok sahibine bağlıdır.
