Tom ve Jerry çizgi filminden biliyoruz ki bir fare kediden mümkün olduğunca uzak durur. Ancak farenin vücudunda Toxoplasma gondii paraziti varsa, olağandışı bir durum yaşanır. Fareler, kedi kokusu algıladıklarında, kediyi kaçmak yerine takip ederler, sanki kendilerini avlatmak istiyorlarmış gibi davranırlar. Çünkü gerçekten yapmak istedikleri budur. Bu paraziti taşıyan fareler, kedi kokusunu algıladıklarında korku hissetmezler. Bu yazımızda farelerin beynini ele geçiren Toxoplasma gondii paraziti hakkında bilgileneceğiz ve bu parazitin sadece fareleri etkilemediğini, kedilerimiz tarafından bize de bulaşabileceğini öğreneceğiz.
T. gondii, kendi başına yaşayamayan ve bir konağa bağlı olarak hayatını sürdüren hücre içi bir parazittir. Kedigiller, T. gondii'nin tek kesin konakçısıdır, ancak T. gondii'nin geniş bir ara konakçı aralığı vardır; kuşlar, kemirgenler ve insanlar da dahil olmak üzere sıcakkanlı hayvanların çoğunu enfekte ettiği belgelenmiştir. Çoğu konakçıda T. gondii, iskelet kası, kalp kası ve merkezi sinir sistemi (beyni, omuriliği ve retinayı içeren) gibi dokularda yaşam boyu, gizli bir enfeksiyon oluşturur.
Toxoplasma gondii'nin farklı formları vardır ve bu formlar konak organizmalara ve hatta konak içinde farklı konumlara ve durumlara bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Bu formlar "Takizoit", "Bradizoit" ve "Ookist" olarak adlandırılan şekillerde kendini gösterir.
Toxoplasma gondii Parazitinin Yaşam Döngüsü Nasıldır?
Toxoplasma gondii'nin bilinen tek ana konakçıları ev kedileri ve onların yakın akrabalarıdır. Kedilerin dışkısında, sporlanmamış ookistler atılır. Bu ookistler belirli bir süre içinde (genellikle 1-5 gün) çevrede sporlanarak aktif hale gelirler. Sporlanma sürecinde, içindeki sporlar gelişir ve bu sporlar başka organizmalara bulaşma yeteneği kazanır. Doğadaki kuşlar ve kemirgenler gibi ara konakçılar, ookistlerle kontamine olmuş toprak, su veya bitki materyalini yuttuktan sonra enfekte olurlar. Ookistler, yutulduktan kısa bir süre sonra takizoitlere dönüşür. Takizoitler T. gondii'nin hızla çoğalan formlarıdır. Takizoitler, sinir ve kas dokusuna nüfuz edebilir ve sonuçta yayılmaya neden olabilir. Konakçının bağışıklık tepkisinin başlamasıyla birlikte bu takizoitler baskılanır ve sonunda bradizoitler adı verilen yavaş çoğalan formlara dönüştürülür. Bradizoitler etraflarında kalın bir kist duvarı oluşturarak binlerce bradizoiti çevreleyen bir doku kisti oluşturur. Doku kistleriyle enfekte olmuş konakçı canlılar kediler tarafından yenildiğinde parazit kedinin bağırsaklarına tekrardan yerleşir. Ayrıca, insan tüketimi için yetiştirilen hayvanlarda, çevredeki sporlanmış ookistleri yuttuktan sonra doku kistleri ile enfekte olabilirler.
Doku kistlerini barındıran bu hayvanların az pişmiş etleri tüketildiğinde, bu parazit insanlara bulaşabilir. Elbette, insanlara bulaşması bir tek bu yolla sınırlı değildir.
Kedilerin dışkılarındaki sporlanmış ookistlere doğrudan temas etmek, özellikle kum temizleme veya bahçede çalışma sırasında, parazitin insanlara geçmesine neden olabilir. Bu durumda ellerin iyice yıkanması ve hijyen kurallarına uyulması önemlidir.
Meyve ve sebzelerin yüzeylerinde bu parazite rastlamak mümkündür. Bu yüzden her meyve ve sebze çok iyi bir şekilde yıkanmalı veya soyulmalıdır.
Nadiren, enfekte bir donörün kan veya organları aracılığıyla da Toxoplasma gondii insanlara bulaşabilir. Bu nedenle kan ve organ nakli sırasında dikkatli olunması ve gerekli kontrollerin yapılması önemlidir.
Toxoplasma gondii’nin neden olduğu Toksoplazma hastalığı bireyden bireye bulaşıcı değildir, yalnızca gebelikte anneden yavruya geçebilir. Eğer hamile bir kadın Toxoplasma gondii ile enfekte olursa, parazit vücudunda dolaşmaya başlar ve doğal olarak plasentaya da ulaşır. Plasenta, anne ve fetus arasında bir bağlantı noktasıdır ve normalde, anneden gelen besinler ve oksijen gibi maddeler fetusa bu yolla ulaşır. Plasentayı geçen Toxoplasma gondii, fetusu enfekte edebilir ve fetusta sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu nedenle, hamilelik sırasında Toxoplasma gondii ile enfeksiyon riski taşıyan kadınlar, özellikle kontamine yiyecek ve içeceklerden kaçınmalı, hijyen kurallarına uymalı ve gerekli önlemleri almalıdır.
Toksoplazma bazı insanlarda grip-benzeri belirtilerle görülür; sağlıklı ve gebe olmayan insanlara toksoplazma enfeksiyonu tanısı konulacak olursa herhangi bir tedavi uygulanmasına gerek kalmayacaktır.
Ancak bağışıklık sistemi zayıf olan veya hamile kadınlar gibi risk grupları için ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir. Gebelikte enfeksiyon anneden fetusa geçerse bebekte; görme problemleri, beyin hasarı, nörolojik sorunlar, işitme kaybı gibi kalıcı hasarlar oluşturabilir. Bağışıklık sistemi zayıf olan bireylerde (örneğin, HIV/AIDS hastaları, kemoterapi alanlar) parazit, beyin ve diğer iç organlara yayılarak ciddi enfeksiyonlara sebep olabilir. Bu nedenle, hamile kadınlar ve bağışıklık sistemi zayıf olan bireyler, Toxoplasma gondii enfeksiyonundan korunma konusunda özellikle dikkatli olmalıdır.
Bu paraziti barındıran farelerin kedilerden korkmadığını, hatta kedilerin önüne atladıklarından bahsetmiştik. Peki bunun nedeni ne olabilir? Öğrendiğimiz üzere Toxoplasma'nın yaşam döngüsü, fare gibi bir kemirgende başlayıp, kedi gibi bir konak ile devam eder. Bu parazit farelerin korku güdüsünü meraka çevirebilen kimyasallar salgılatarak kedilere av olmasına neden olur. Böylece yaşam döngüsünü tamamlayabilir. Parazitin hayatta kalmak için bulduğu mekanizma sizce de ilginç değil mi? Her Toxoplasma parazitinin her fareyi, her seferinde kediye yönlendiremeyeceği gibi bir istisnayı eklemekte fayda var.
Fakat, kedilerin çevresinde bulunan tek hayvan fareler değildir. İnsanlar da binlerce yıldır kedilerle yakın temas halindedir. Toxoplasma, kediler aracılığıyla kedi dışkısına temas eden veya bu dışkıyla temas etmiş yemekleri yiyen, suları içen, iyi pişirilmemiş etleri yiyen insanlara bulaşır. Peki bu parazit bulaştığı insanın davranışlarına ve beynine nasıl etki edebilir?
Toxoplasma gondii kan-beyin bariyerini aşarak beyin dokularına sızan sayılı mikroorganizmalardan biridir. Toxoplasma gondii enfeksiyonu, beynin kimyasal dengesini etkileyebilir. Özellikle dopamin seviyelerinde artışa neden olabilir. Dopamin, ödül ve zevk ile ilişkilendirilen bir kimyasaldır ve bu artış, risk alma davranışını etkileyebilir. Örneğin, 2006 yılında Celal Bayar Üniversitesi'nden Dr. Kor Yereli ve ekibi tarafından gerçekleştirilen bir çalışmada, trafik kazalarına karışan sürücülerin beyinlerinde Toxoplasma paraziti varlığının daha fazla olduğu gözlemlenmiştir. Elbette trafik kazaları pek çok nedenle meydana gelebilir; ancak yaş gibi diğer faktörler dikkate alındığında bile, Toxoplasma'nın bu kazalardaki olası rolüne dair işaretler bulunmuştur.
Bir diğer çalışma ise Toxoplasma gondii enfeksiyonu ile ruhsal sağlık sorunları arasında ilişki olabileceğini göstermektedir. Bu enfeksiyonun depresyon ve şizofreni gibi ruhsal sağlık sorunlarının riskini artırabileceği öne sürülmüştür. Araştırmalar, davranışsal sorunlardan bağışıklık sisteminin tetiklenmesi ortaya çıkabilecek komplikasyonlara kadar geniş bir yelpazede hastalıkların ve aksaklıkların meydana gelebileceğini göstermektedir. Bilim insanları bu parazitin insanlar ve hayvanlar üzerindeki etkisini anlamaya devam etmektedir.
Bu mikroorganizmanın hayvanlar ve insanlar üzerinde makro etkileri olabileceğini öğrendikten sonra, gelin bu enfeksiyonun dünyada görülme sıklığına bakalım. T. gondii enfeksiyonunun görülme sıklığı ülkeler arasında büyük farklılıklar göstermektedir. Kuzey Amerika, Güney Doğu Asya ve Kuzey Avrupa'da yaygınlık düşüktür ve %10 ile %30 arasında değişmektedir. Orta ve Güney Avrupa'da orta düzeyde bir yaygınlık rapor edilir ve %30 ila %50 arasında değişirken, Latin Amerika ve tropikal Afrika ülkelerinde görülme oranı yüksektir ve belirli bölgelerde %80 gibi endişe verici bir yüzdeye ulaşır. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (CDC), Amerika Birleşik Devletleri'nde 40 milyondan fazla insanın bu parazitle enfekte olduğunu bildirdi ve toksoplazmayı halk sağlığı eylem kontrolü gerektiren ihmal edilen paraziter enfeksiyonlar arasında sınıflandırdı.
