Önemseyip pür dikkat izlemek istediğiniz bir film veya dizi ya da dinlemek istediğiniz bir ders oldu mu? İşten çıkıp eve gittiniz ve çok sevdiğiniz bir yemek eşliğinde favoriniz olan o dizinin yeni bölümünü izlemek istiyorsunuz. Her şey hazır ve izlemeye başladınız tam o sırada komşunuz sürekli gürültü yapmaya başladı ya da derstesiniz pür dikkat dinlerken arkadan fısır fısır konuşma sesi geliyor. Çok sinir bozucu bir durum olsa da beynimizin bu duruma karşı bir önlemi var: Algıda seçicilik.
Algıda seçicilik çevreden veya kendi zihnimizden gelen ilgisiz bilgileri görmezden gelme, bastırma ve direnme yeteneğidir. Bu yetenek küçük çocuklar için daha zordur, genç yetişkinler için optimum düzeyde çalışırken yaşlandıkça daha sorunlu hale gelebilir. Algıda seçicilik nasıl çalışır? Yaşlandıkça neden değişir? Algıda seçiciliği eğitebilir miyiz?
Algıda seçicilik aslında bir tür engellemedir. Algıda seçici olmak aşırı bilgi tarafından bunalmadan düşünmemize, öğrenmemize, akıl yürütmemize, hatırlamamıza ve sorunları çözmemize olanak tanır. Aynı zamanda bedeni ve duyguları kontrol etmek açısından da çok önemlidir.
Algıda seçicilik, düşündüğümüz veya hafızamızdan geri getirdiğimiz şeyleri filtrelememize izin verir. Bu filtre üç işleve sahiptir.
İlk işlev, erişim işlevidir. Bu sayede önemli olan bilgilere ulaşmamıza izin verilir veya bilgiye ulaşmamız engellenir. Erişim, en önemli bilgiye odaklanmamıza ve birçok önemsiz detayı görmezden gelmemize yardımcı olur.
İkinci işlev ise silme işlevidir. Silme, zihnimize ulaşan potansiyel olarak dikkat dağıtıcı bilgileri veya artık önemli olmayan bilgileri kaldırır. Geçen hafta okulda yediğiniz bir öğle yemeğini düşündüğünüzde, muhtemelen masanızda oturan arkadaşları ve belki ne yediğinizi hatırlarsınız. Ancak muhtemelen sandalyenizin rengini hatırlamazsınız (bu bilgi sizin için çok önemli değilse).
Üçüncü işlev ise frenleme işlevidir. Frenleme, aşırı güçlü ve uygun olmayan tepkileri, düşünceleri veya davranışları azaltmamıza izin verir, örneğin ders sırasında oynadığımız oyuna kapılıp bağırmamıza engel olur. Bu üç işlev bizim için kritik öneme sahiptir.
Algıda seçicilik yeteneğini test etmek için çeşitli testler bulunur. Bunlardan biri Stroop testidir. Test, dikkat temelinde seçici dikkati inceler. Bu testte, insanların renkli kelimelerin yazıldığı fontun rengini söylemesi beklenir.
Örneğin mavi, kırmızı ve yeşil renkleriyle kelimeler yazılır. Ancak mavi kelimesi kırmızı ile yazılmıştır. Örneğin, "mavi" kelimesi kırmızı renkte yazılmışsa, katılımcıların "kırmızı" demeleri beklenir.
Örneğin, "mavi" kelimesini görünce "kırmızı" olarak cevap vermek yerine beyin otomatik olarak kelimeyi "mavi" olarak okur. Bu duruma Stroop etkisi denir.
Algıda seçiciliği ölçmek için kullanılan diğer bir görev Simon görevidir. Bu görevde, insanlar ekranın sol veya sağ tarafında sarı veya yeşil bir nokta görürler. Sol düğmeye basılması sarı nokta için gereklidir ve sağ düğmeye basılması yeşil nokta için gereklidir. İnsanlar, noktanın ekranın sağ-sol konumlarına ve yanıt düğmesinin sol-sağ konumlarına uymadığı durumlarda daha yavaş ve daha az doğru tepki verirler: yani noktalar, istenen sol-sağ düğme yanıtına zıt olarak ekranın sağ-sol konumlarında göründüğünde; ekranın konumu algıda seçici olmayı gerektirir. Buna Simon etkisi denir. Açıklanacak son görev, bir sözel seçicilik görevidir. Bu görevde, insanların cümleleri tamamlamaları istenir. Kolay bölümde, cümleler anlamlı bir son ile tamamlanmalıdır. Zor bölümde ise cümleler anlamsız bir son ile tamamlanmalıdır. Katılımcılar genellikle anlamsız kelimelerle cümle bitirmekte zorlanırlar; bunun yerine genellikle cümleyi tamamlayan kelimeyi üretmek isterler.
Algıda seçicilik, 3-4 yaş civarında ortaya çıkar, çocukluk ve ergenlik döneminde daha etkili hale gelir ve erken yetişkinlikte tam olarak gelişir. Ancak insanlar yaşlandıkça, algıda seçicilik eğilimi azalma eğilimindedir ve bu durum günlük yaşamda davranışları etkileyebilir.
Genç yetişkinler (18-40) ve yaşlı yetişkinler (60-80) arasında algıda seçicilik testleri uygulanmıştır. Yaşlı yetişkinler genellikle bu görevleri gerçekleştirirken daha fazla zorluk yaşarlar. Örneğin, Stroop etkileri artabilir, bu da silme işleviyle ilgili zorlukları gösterir. Simon etkisi de daha belirgin olabilir, bu da frenleme işlevinde azalma olduğunu gösterir. Son olarak, yaşlı yetişkinler, gereksiz bilgilerin zihinlerine girmesini engellemede daha fazla zorluk yaşayabilirler.
Günlük yaşamda algıda seçicilik ile ilgili sorunlar, çok basit davranışları etkileyebilir. Örneğin market raflarında elma yanında gösterilen reklamlardan etkilendiğimiz için armut yerine elma alabiliriz.
Algıda seçiciliğin azalması, aynı zamanda yaşla ilgili dikkat veya bellekteki azalmalar üzerinde etkisi olabilir. Bu yeti, hafızada saklanan (ve geri getirilen) bilgiyi filtreler. Filtre daha az etkili çalışmaya başladığında yanlış bilgi seçilebilir ve insanlar hafızadan yanlış şekilde alınan bilgiyi reddetmede zorluk yaşayabilirler.
Birçok araştırmacı, algıda seçiciliğin genç ve yaşlı yetişkinlerde sorumlu olduğu beyin bölgelerini incelemiştir. Beyin fotoğrafı çekmek ve aktivesini ölçmek için kullanılan bir cihaz olanı fMRI kullanan araştırmacılar, bu yeteneğin ana beyin bölgesinin özellikle inferior frontal girus adlı bir kısmıyla ilişkilendirildiğini gözlemlemişlerdir.
Araştırmacılar, bu beyin bölgesinin yaşlı yetişkinlerde gençlere göre genellikle daha az etkin olduğunu göstermişlerdir, yani inferior frontal girus, yaşlandıkça insanlar daha az etkin çalışır. Bu bölge ise odaklanma, plan yapma gibi görevler ile ilişkilidir. Beyinde bu görevlerin tam olarak işlenememesi algıda seçiciliği etkiliyor olabilir.
Algıda seçicilik karmaşık bir yetenek olup, çocukluk döneminde çok güçlü bir şekilde gelişir ve yaşlandıkça biraz azalır. Algıda seçicilik genel kavramı iyi bir şekilde araştırılmış olsa da bu kavramı tanımlayan temel bilişsel ve nöral süreçleri anlamak için gelecekteki çalışmalara ihtiyaç vardır.
