Vücudumuzda gerçekleşen yapım ve yıkım olayları sonucunda oluşan ve bizler için gereksiz hatta bazen zararlı olan maddelerin vücudumuz tarafından dışarı atılması gerekmektedir. Vücut bu gerekliliği boşaltım yolu ile sağlar. Bu yazıda boşaltım sistemiyle atılan maddelerden ve sistemde yer alan organlardan bahsedeceğiz.
Sindirim ve solunum gibi yollarla oluşan atık maddeler, bazı iyonlar ve gazlar boşaltım sistemi sonucunda vücuttan atılan maddeler arasındadır.
Su (H2O)-Karbondioksit (CO2): Glikoz ve amino asit gibi besin yoluyla vücuda alınan maddeler, vücutta enerji üretmek amacıyla parçalanırlar. Bu maddeler vücuda besin yoluyla alınırlar. Örneğin bir dilim ekmek yiyerek vücudunuza karbonhidrat almış olursunuz. Ekmek sindirim sistemi tarafından küçük parçalara ayrılmakta ve bu küçük parçalar kan dolaşımına aktarılmaktadır. Ekmek gibi karbonhidratlar kana glikoz gibi yapıtaşlar halinde alınmaktadır. Eğer besin olarak yumurta yediyseniz bu sefer protein almış ve sindirim sonucunda kana amino asit sağlamış olacaktınız. İşte bu şekilde kana karışan küçük maddeler parçalanarak enerji üretimi sağlanır. Ancak enerji üretilirken bazı atık maddeler meydana gelmektedir. Su ve karbondioksit gazı bu atık maddelere bir örnektir. Bu yüzden boşaltım sistemiyle vücuttan dışarı atılır. Suyu vücuttan uzaklaştırmanın birden fazla yolu vardır. Örneğin deriden ter yoluyla veya anüsten dışkı yoluyla atılabilmektedir. Karbondioksiti vücuttan uzaklaştırmak ise akciğerler sayesinde gerçekleşmektedir. Her soluk verişimizde karbondioksit gazını dışarı atmış yani bir atık maddeden kurtulmuş oluruz.
Azotlu Boşaltım Atıkları: Yukarıda bahsettiğimiz gibi amino asitler vücutta parçalanırlar. Ancak bu parçalanma esnasında diğer maddelerden farklı olarak amonyak (NH3) da atık ürün olarak oluşmaktadır. Çünkü amino asitlerin yapısında azot (N) bulunur. Amonyak zehirli bir üründür ve vücuttan doğrudan atılamaz. Bu nedenle zehrini azaltmak için su ile seyreltilmesi gerekmektedir. İnsanlar karada yaşadıkları için zehirli amonyağı yeteri kadar seyreltecek suya ulaşamazlar. Bu nednele insanlarda amonyağı vücuttan uzaklaştırmanın yolu, onu üreye çevirmektir. Bu görevi karaciğer yapmaktadır. Karaciğer amonyağı üreye çevirerek fazla su kaybını önlemiş olur.
İlaç, Zehir ve İyonlar: Vücuda alınan ilaç, zehir ve tuz gibi maddelerin de vücuttan atılması gerekmektedir. Bunların yanı sıra sodyum (Na+), potasyum (K+), kalsiyum (Ca2+) ve klor (Cl-) iyonları, vücutta işlevlerini yerine getirdikten sonra atılması gereken ürünlerdendir.
Boşaltımı yapılacak atık maddelerin belli bir düzende filtrelenmesi gerekir. Vücutta bu görevi boşaltım sistemi yürütmektedir. Boşaltım sisteminde yer alan her organın kendine has bir işlevi vardır ve vücudun sorunsuz çalışmasına destek sağlarlar. Boşaltım sistemi organları böbrek, üreter, mesane ve üretradır. Boşaltım sistemi organları dışında bir de boşaltıma yardımcı organlar vardır. Bu organlar akciğer ve deridir.
Böbrek: Sağlıklı insanlarda iki adet bulunan bir organdır. Kan içeriğini dengede tutma, hormon salgılama ve atıkları uzaklaştırma gibi görevleri vardır. Böbrek dıştan içe doğru kabuk, öz ve havuzcuk kısımlarından oluşmaktadır.
1) Kabuk (korteks): Böbreğin kabuk kısmında nefron adı verilen yapısal birimler mevcuttur. Nefronlar atık maddelerin uzaklaştırılmasında önemli bir rol oynamaktadırlar.
2) Öz (Medulla): Nefron yapılarının uzantıları medullaya kadar uzamaktadır.
3) Havuzcuk (Pelvis): Böbrekte huni şeklinde bir yapıdır. Nefronda süzülme yoluyla oluşan idrar burada toplanıp sıradaki boşaltım sistemi organına yani üretere aktarılmaktadır.
Üreter (İdrar Kanalı): Böbrekten aldığı idrarı mesaneye taşıyan organdır.
Mesane (İdrar Kesesi): İçi boş bir kesedir. Üreter böbrekten aldığı idrarı buraya taşır ve idrar mesanede birikir. Mesane dolduğu zaman beyne sinyal gider ve idrar kesesi kasılır.
Üretra (İdrar Borusu): Mesane kasıldıktan sonra idrar üretradan dışarı atılır.
Vücudun Süzgeci Nefronlar Nedir?
Böbreklerde bulunan ve atık maddeleri süzen yapı birimine nefron denmektedir. Her bir böbrekte yaklaşık bir milyon adet nefron bulunur.
Nefron yapısı itibarıyla üç kısımda incelenmektedir: Glomerulus Kılcalı, Bowman Kapsülü ve Boşaltım Kanalcığı.
Glomerulus Kılcalı: Bu yapı aslında bir kılcal damar yumağıdır. Böbreğe giren atar damarın devamı olan kılcal damarların yumak halinde kümelenmesi sonucu oluşmuştur. Glomerulustaki kılcal damarlar, kan basıncının sabit kalmasına yardımcı olur ve içindeki maddelerin tek yönlü olarak nefron kanallarına iletilmesini sağlar. İletim tek yönlüdür ve daima glomerulustan çıkacak yöndedir.
Bowman Kapsülü: Glomerulusu saran kanaldır. Glomerulustan gelen süzüntü maddelerinin boşaltım kanalına geçmesini sağlar.
Boşaltım Kanalcığı: Bowman Kapsülü’nün devamıdır. Dört kısımdan oluşur. Bu kısımlar sırasıyla proksimal tüp, Henle kulbu, distal tüp ve idrar toplama kanalıdır. Proksimal tüp ve distal tüp böbreğin kabuk kısmında, Henle kulbu ve idrar toplama kanalı ise öz bölgesinde bulunur. İdrar toplama kanalları havuzcukta bir araya gelir ve toplam yapının yaklaşık bir milyon adet kopyası, bir adet böbrekte bulunmaktadır.
İdrarın oluşma işlemi nefronlarda gerçekleşmektedir. İdrar oluşumu üç aşamaya sahiptir.
İdrar nefronlarda sırasıyla süzülme, geri emilim ve salgılama işlemleri sonucunda oluşmaktadır. Kan yoluyla taşınan maddeler böbrek atardamarıyla böbreğe gelir ve glomerulus kılcalıyla nefronlara ulaşır. Bundan sonraki adımlar kandaki atık maddelerin idrarla atılmasını sağlar. Bu adımlar sırasıyla süzülme, geri emilim ve salgılamadır.
Süzülme: Böbreklere giren atardamar beraberinde kan getirir. Bu kan süzülür ve glomerulus kılcalından Bowman kapsülüne iletilir. Süzüntüden arta kalan maddeler ise böbreklerden çıkan atardamarla böbrekten uzaklaştırılır.
Geri Emilim: Süzülme sonucunda Bowman kapsülüne geçen bazı maddelerin kılcal damarlara geri gönderilmesi gerekmektedir. Bu durum, atık olmayan veya vücut için gerekli maddelerin de vücuttan uzaklaştırılmasını önlemektedir. Örneğin glikoz ve amino asitlerin tamamının, su ve ürenin bir kısmının geri emilmesi gerekmektedir.
Salgılama: Süzülme aşamasında ilaçlar ve bazı iyonlar Bowman kapsülüne geçemez. Bu maddeler aktif taşıma ile nefron kanallarına geçerler. Bu olaya aktif boşaltım veya salgılama denmektedir.
Böbreklerde kanın süzülmesiyle başlayan boşaltım işlemi, üretradan idrarın atılmasıyla sona ermektedir. İdrar, süzülme aşamasındayken bazı maddelerden tamamen arındırılır, bazı maddeleri ise büyük ölçüde içinde barındırır.
İdrar yapısında büyük oranda (%90-95) su vardır. İdrarın geri kalan yaklaşık %5’lik kısmında tuz ve üre gibi atık maddeler ve suda çözünen B ve C vitaminleri yer almaktadır. Sağlıklı insanların idrarında bulunmaması gereken bileşenler de vardır. Örneğin glikoz ve kan proteinlerinin idrarda bulunmaması gerekir. Bu bileşenlerin kanda bulunması, bazı hastalıklara işaret etmektedir.
Sağlıklı bir insanın idrar kesesi yaklaşık 500-800 mililitre kadar idrar tutabilmektedir. Ancak mesanede biriken idrar miktarı 250-300 mililitreye ulaştığında beyne sinyaller ulaşmaya başlar ve tuvalet ihtiyacı hissedersiniz. İhtiyaç duyduğunuz anda geciktirmeden idrarı dışarı atmanız gerekmektedir çünkü mesanenin kapasitesinden fazla idrar tutmaya zorlanması ağrı hissine ve neden olmaktadır. İdrar tutmak uzun vadede bakteriyel enfeksiyonlara ve ileriki dönemlerde idrar tutamama durumuna kadar ilerleyebilmektedir. Bu nedenle vücudunuzdan gelen sinyalleri göz ardı etmemeli ve vücut ihtiyaçlarınızı geciktirmeden karşılamalısınız.
