Günlük hayatta en etkin kullandığımız organlarımızdan biri muhakkak ki ellerimizdir. Bu sebeple, el yıkama hayatımızın içinde her zaman var olan temel bir eylemdir. Su ve genelde sabun yardımıyla ellerimizi yıkarız. Peki neden temel temizlik için sabun kullanıyoruz? Tek başına su, kirlerle savaşmak için neden yeterli değil?
Asırlar öncesinden beri insanların dertlerinden biri, özellikle yağ gibi leke ve kirlerin temizlenmesidir. Su ile ne kadar temizlenmeye çalışılırsa da geçmeyecek kirler bulunmaktadır. Su, yıkamada tek başına sadece toz ve tuzların arınmasına yardımcı olmaktadır. Bu sebeple, insanlar bütün yıkama işlemlerinde ek bir temizleyici madde kullanmak zorunda kalmıştır. Yağlar gibi zorlu kirler, lekeler için insanlığın çözümü çok eski çağlardan beri sabun olmuştur. Lekelerle olan bu derdin temel çaresi olarak sabunun icat edilmesinin M.Ö 2800 yıllarına dayandığı bilinmektedir. Çok eski dönemlerden kalma kil tabletlerin üzerlerinde sabun tariflerinin yer aldığı görülmüştür.
Sabunun bulunuş aşamalarının ilki, odun küllerine et yağının damlaması sonucu külün bir etkin temizleyici olduğunun keşfedilmesidir. Çünkü yanan bir organik maddeden sonra, yanması oldukça zor olan potasyum ve kalsiyum mineralleri ortaya çıkar. Bugün sıvı sabun yapımında kullanılan kostik isimli madde de aslında potasyum hidroksittir. Kül eski zamanlarda etkin bir temizleyici olarak kullanılmıştır. Hatta eski zamanlarda kül kullanarak köylerde çamaşırların yıkandığı da bilinmektedir. "Komşu komşunun külüne muhtaçtır." atasözü de buradan gelmektedir, kül iyi bir temizleyicidir ve aynı zamanda yağlarla birlikte sabun yapımında kullanılır.
Sabunun kimyasal yapısı, bir ucu polar diğer ucu apolar olan bileşenlerden oluşmaktadır. Polar kısım “su sever”, apolar kısım ise “su sevmez” olarak adlandırılmaktadır. Bunun sebebi; polar maddenin polar çözücüler içinde, apolar maddelerin de apolar çözücüler içinde iyi çözünmesidir. Su da polar bir çözücü olduğu için polar kısım doğal olarak su sever şeklinde kabul edilmektedir. Su ile beraber sabun da kullanıldığı zaman sabunun içindeki polar uçlar suya tutunurken, apolar uçlar kirlere tutunur ve kirleri çevreler. Su ile çıkarılamayan yağ lekeleri ve zorlu kirler genellikle apolar yapıda olduklarından suda çözünmemekte ve temizlenmemektedirler. Suyu sevmeyen apolar kısımlar, bu tutunma sayesinde “misel” adı verilen küre biçimlerini oluşturmaktadır. Misel sabun moleküllerinin, apolar kısmı içeride yağ ve benzeri taneciklerini tutarken, polar kısmı dışarıda su ile etkileşir. Miseller sayesinde etrafı sarılan yağ tanecikleri birbirlerinden ayrılarak su içerisinde dağılmaktadır. Böylece, yüzeyden ayrılan yağ molekülleri su ile birlikte kolaylıkla akıp gitmektedir. Sonuç olarak, yağlardan ve kirlerden arındırılır.
Kül ile başlayan temizlik serüveni; sabun ve sabunun farklı formları, sonrasında deterjan formlarına dönüşerek yayılmaya devam etmiştir. Sabun oluşumu en anlaşılır şekli ile; yağ asitlerinin, bazik bir madde olan kostik soda (sodyum hidroksit (NaOH)) kullanılarak ısı manipülasyonu ile reaksiyonun hızlandırılıp tuza ve suya dönüşmesi ile gerçekleşmektedir. Burada elde edilen “tuz” sabundur. Sabun üretiminin en önemli öğesi ve çıkış noktası yağ ve içinde barındırdığı yağ asitleridir. Sabun nicelik, nitelik, ihtiyaç ve bütçeye göre farklı yağlar kullanılarak üretilebilmektedir. Hayvansal yağlardan atık hayvansal yağlara, bitkisel yağlardan atık bitkisel yağlara kadar tohumunda, meyvesinde, yaprağında yağ barındıran her bitki sabun üretiminde kullanabilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken hususların başında, kullanılması planlanan yağın içerdiği asit oranı ve sağlık açısından uygunluğu ve sabunlaşma katsayısının biliniyor olmasıdır. Örneğin, eğer içeriğinde hangi yağların ve hangi besinlerin kullanıldığı biliniyorsa atık kızartma yağlarından kolaylıkla sabun yapılabilir. Yağı sabunlaştıracak yeterli miktarda su ve kostik bulunmazsa temizleyiciden ziyade ortaya tahriş edici bir madde çıkar. Kostik maddesinin (sodyum hidroksit, potasyum hidroksit) çözünmemesi, fazla kullanılması, yeterince ısıya maruz kalmamış olması -soğuk sabunlarda da bu madde çözünürken ısı açığa çıkar- cilt sağlığına zarar verir. Ancak doğru yöntemlerle bu kimyasal madde tamamen ayrışarak sabunlaşır ve temizleyicilik dışında bir zararı olmaz.
Sabun satın alırken bu durumu tespit etmeniz oldukça kolaydır, bazı üreticiler kullanılan yağ miktarını azaltıp su miktarını arttırarak üretilen sabunun kostik kusmasına sebep olur. Bu sebeple satın alacağınız sabunun yüzeyinin parlak olması gerektiğini unutmayın, eğer beyaz küfe benzeyen bir üst doku ve acı bir kokusu varsa henüz sabunlaşamamış olabilir. Bu tip sabunlar hijyenik bir temizlik sağlamamakla birlikte, ciltte yangı, tahriş ve uzun kullanımda kuru egzemalara sebep olabilir. Kostik kusması üzerine yapacağınız birkaç araştırma ve güvenilir üreticiler tercih etmeniz sizi bu risklerden koruyacaktır.
Özellikle insan vücudu ile temas etmesi planlanan sabunların içeriğine ve pH'ına oldukça dikkat etmek gerekmektedir; çünkü bu sabunların cilt pH'ına uyum sağlamaması kullanılan bölgenin yapısını bozar ve çeşitli cilt rahatsızlıklarına sebep olur. Yağ gibi kirlerden kurtulmak için yine yağ içeren bir madde kullanılmaktadır. Bu durum da benzer maddeler benzer maddeleri çözer prensibiyle açıklamaktadır. Sabunun gelişiminden sonra sabuna benzer biçimde üretilen, ancak kullanılacak yüzeye bağlı olarak içerisine kimyasallar eklenerek deterjanlar elde edilmiştir. Yani aslında, tüm temizlik kimyasallarının kökeni sabunun kendisidir.
İnsan sağlığı ve insanların kullanımı açısından bakacak olursak önerilen temizlik malzemesi katı sabunlardır. Gündelik kullanım için kolaylık sağlayan sıvı sabunlar oldukça yaygın olsa da durulama aşamasında yeterli derecede suyla buluşamaması açısından riskleri olduğu için katı sabunun kullanımı önerilmektedir. Sabunun artığı, fazlası vücutta kalırsa egzama gibi deri hastalıklarına sebep olabilmektedir. Bu yüzden, sabunlar yeterli ve dikkatli kullanılmalı ayrıca çocukların kullanımında da dikkatli olunmalıdır.
