21. yüzyılın en zorlayıcı durumlarından biri, doğuştan gelen hastalık ve bebeklik/çocukluk çağından itibaren görülen hastalıklardır. Bu hastalıklardan biri de serebral palsidir. Dünyada meydana gelen 1000 canlı doğumdan 2 ya da 3 tanesine serebral palsi tanısı konulurken, bu durum gelir seviyesi düşük ülkeler için farklılık gösterebilir.
Serebral palsi, kişinin hareket etme, kas aktivitesi ve denge-duruş yeteneğindeki engel durumuna verilen isimdir. Sözcük anlamına bakıldığında, serebral; beyin ile ilgili anlamına gelirken, palsi; felç anlamına gelen kasların kullanımındaki zayıflıktır. Doğuştan ya da yaşamın ilk yıllarında meydana gelen duruş, hareket, denge bozuklukları ile oluşan bir durumdur.
Çocukluk çağında en sık görülen motor gelişimi rahatsızlığıdır. Çoğunlukla, doğumdan önce meydana gelen anormal beyin gelişimi sonucunda oluşur. Belirtileri de bebeklikte veya okul öncesi dönemde ortaya çıkar. Genel olarak, hareket bozukluklarına, anormal pozisyonda durmaya, yürüme bozukluğuna neden olur. Vücudun koordineli bir şekilde hareket kabiliyeti kısıtlanır ya da engellenir.
Belirtileri kişiden kişiye değişebilir. Hafif geçiren hastalar, yürümede zorluk yaşar ama yardım almadan yürüyebilir. Şiddetli geçiren hastalar ise ekipmanla yürümek zorunda kalabilir ya da hiç yürüyemez. Hastalık, beyindeki motor gelişimini olumsuz etkilediğinden dolayı, genel olarak bütün hastaların hareket ve duruş sorunları vardır.
Serebral palsi geçiren hastalar, yutkunma problemleri, bağırsak rahatsızlıkları, solunum zorluğu gibi sistemsel problemler yaşayabilir. Göz kaslarındaki denge problemi sebebiyle, bir nesneye bakarken odaklanma problemi yaşayabilirler. Ayrıca yemek yeme ve konuşma gibi motor becerileri de yeteri kadar güçlü değildir.
Serebral palsinin, günlük faaliyetler üzerinde de oldukça etkisi vardır. Bazı bireylerde normal veya normale yakın zihinsel gelişim gözlemlenirken, bazılarında zihinsel engeller gözlemlenir. Ek olarak, kaslardaki kasılmanın sertliği sebebiyle vücuttaki eklemlerde hareket kısıtlılığı meydana gelebilir. Bazı durumlarda ise epilepsi, körlük ya da sağırlık görülebilir.
Serebral palsiye neden olan anormal beyin gelişimi veya hasarı doğumdan önce veya doğumdan sonra gerçekleşebilir. Buna sebep olabilecek birçok durum olabilir. Eğer bu durumlar doğumdan önce veya doğum sırasında oluşursa konjenital serebral palsi denir. Vakaların çoğu, bu kategoride yer alır. Bu durumun tam sebebi bilinmemektedir. Serebral palsinin az bir yüzdesi de doğumdan sonraki hasardan meydana gelir. Buna da edinilmiş serebral palsi denir. Genellikle sebebi, oksijen yetersizliği, enfeksiyon veya kafa travmasıdır.
Hamilelik sırasındaki anne sağlığı, serebral palsi için önemlidir. Hamilelik sırasında oluşan kızamıkçık, toksoplazma, zika virüsü gibi bazı enfeksiyonlar riski artırabilir. Bebeğin beyninde meydana gelen gen farklılıkları da serebral palsiye sebep olabilir. Bakteriyal menenjit ya da beyin iltihabı gibi beyni ve çevresini etkileyen enfeksiyonlar hastalığa neden olmakta oldukça etkilidir. Bunlara ek olarak, erken doğan yani prematüre bebeklerde, doğumda ters gelen bebeklerde ya da anne rahmini birden fazla bebeğin paylaştığı durumlarda, serebral palsi olasılığı artar.
Genel olarak hareket bozukluğunun spastik, ataksik, diskinetik ve karışık olarak türüne göre dörde ayrılır.
Spastik Serebral Palsi: Çoğunluğu bu türe aittir. Kaslarda sertlik derecesi oldukça yüksektir. Bu da kaslarda refleks ve hareket zorluğuna sebep olur. Yürürken dizlerin esnek hareketlerini yapmasında hareket anormallikleri olur. Kişinin vücudunun hangi bölgesini etkilediğine bağlı olarak dört alt bölüme ayrılır. Diğer belirtilere ek olarak kas güçsüzlüğü veya felç de görülebilir.
Ataksik Serebral Palsi: Diğer tiplere göre rastlanma oranı daha düşüktür. Denge ve koordinasyon problemi yaşadıkları görülür. Hızlı hareket etme, ellerini uzanarak bir nesneyi kavramada ya da yazı yazmada koordinasyon problemleri yaşayabilirler.
Diskinetik Serebral Palsi: Hastalık, kollarda, ayaklarda ve ellerde istemsiz hareketlere sebep olur. Bazen yüz ve dil hareketleri de etkilenir. Hareketler kontrol edilemez ve düzensiz olabilir. Kişinin yürümesi, yutkunması veya konuşması günden güne zorlaşabilir.
Karışık Serebral Palsi: Bazı kişilerde diğer tiplerinin bazı belirtileri aynı anda görülebilir. Vakaların çoğu, spastik ve atenoid serebral palsi türlerinin birleşimi şeklindedir.
Serebral palsinin belirti ve semptomları ilk başlarda hafiftir daha ileri zamanlarda belirginleşince tanı konulması kolaylaşır. Doktor eğer serebral palsiden şüphelenirse, hastadaki belirti ve semptomları inceler, fiziksel muayene yapar ve gelişimini gözlemler. Serebral palsili çocuklarda genellikle motor becerilerde gelişim zorluğu vardır. Eğer ailedeki diğer bireylerde de benzer sorunlar varsa, altta yatan genetik neden araştırılır. Ama ondan önce fiziksel testler yapılır. Zihinsel durum, kasların gücü, refleksler, yürüyüş tipi gibi durumlara bakılır. Bu durum sonrasında şüphelenilmesi halinde teşhisi kesinleştirmek için de belirli testlere ihtiyaç duyulabilir.
Gerekli testler arasında ilk olarak radyolojik testler yapılır. Manyetik rezonans görüntüleme yani MRG ile radyo dalgaları kullanılarak, beynin yapısı ayrıntılı bir şekilde gözlemlenir. Böylece beyindeki hasar veya anormallikler görüntülenebilir. Diğer bir görüntüleme türü ise kranial ultrason yöntemidir. Manyetik rezonans görüntülemeden farklı olarak yüksek frekanslı ses dalgaları kullanılarak, bebeklik döneminde görüntülemede kullanılır. MRG kadar ayrıntılı değildir ama daha ucuz ve hızlıdır. Eğer havale nöbeti geçirme öyküsü varsa, elektroensefalogram yani EEG tetkik edilir. EEG ile kafatasına yerleştirilen elektrotlarla beyindeki aktiviteler tespit edilir.
Yapılan testlere ek olarak laboratuvar tahlilleri ile bazı kan ve idrar değerlerine bakılır. Bu sayede genetik ve metabolik incelemeler de yapılır. Teşhisi konulan bireyler, ilişkili durumların varlığını belirlemek için de görme, işitme, zihinsel gelişim konularındaki uzmanlara başvurulur.
Serebral palsinin net bir tedavisi yoktur. Yapılan yardımcı tedavilerle ilerlemesini engellemek ve mevcut durumu iyileştirmek amaçlanır. Birçok uzman ile birlikte uzun süreli bir tedavi programı hazırlanır. İlk olarak kas gerginliğini azaltan ilaçlar ile kas ve sinir dokusunun ağrısını en aza indirmek amaçlanır. Bunun için kas ve sinir enjeksiyonu, oral kas gevşeticiler ya da omuriliğine ilaç implantı gibi yöntemlerden en uygun olanı seçilir.
İlaçların yanı sıra çeşitli terapilerde önemlidir. Doğumdan sonraki dönemde fizyoterapistler ve ergoterapistler (mesleki terapistler) birlikte çalışarak, hareket kontrolü ve yuvarlanma gibi konularda destek sağlar. Fizik tedavi ile kas gücünün, esnekliğinin, hareketliliğinin artması sağlanır. Böylece yürüme becerisinin gelişimine de katkı sağlar. Ergoterapistler ise çocukların evde, okulda ve toplumdaki günlük aktivitelerinin ve öz bakım becerilerinin gelişimine destek olur. Ek olarak duruma göre yürüteç, tekerlekli sandalye gibi adaptif yani uyumlu ekipmanlar seçilerek hareket kabiliyeti kolaylaştırılır.
Konuşma ve yutma sorunları olan çocuklara da dil ve konuşma terapistleri yardımcı olur. Eğer iletişim zorluğu ileri seviye ise iletişim cihazlarından destek alırlar. Bazı durumlarda da kas ve kemik bozukluklarının düzeltilmesi için cerrahi operasyonlar gerekebilir. Böylece hissedilen ağrı azaltılabilir ve hareket koordinasyonu iyileşebilir. Cerrahi operasyonlara ek olarak botoks işlemi ile kaslardaki kasılma azaltılarak, kasların fonksiyonlarının güçlendirilmesi amaçlanır.
Kesin bir tedavisi olmayan bu hastalıkta, multidisipliner bir ekip yaklaşımı ile serebral palsi yaşayan çocuklar için yaşam kalitelerin de olumlu değişiklikler sağlanabilir. Eğer çevrenizde bu belirtileri veya bulguları fark ederseniz bir uzmandan yardım alabilirsiniz. Serebral palsinin bebeklik döneminde erken dönemde ortaya çıktığı ve bireyin yaşamı boyunca devam ettiği göz önüne alındığında, bu bozukluğun gelişim, işlevsellik ve aile bağlamında düşünülmesi ve yönetilmesi gerekir. Maalesef yirmi birinci yüzyılın en zorlayıcı durumlarından biri 'çocuk hastalığı' ile büyüyen yetişkinlerin hayatlarının en doğru şekilde yönetilme ihtiyacıdır.
